شاهنامه کتاب زندگی است

گفتگو با محمد رنجبر تنها نقال هرمزگانی
آیین داستان پردازی در ایران و روایت قصه های بر آمده از دوران گذشته به دوره ایران باستان باز می گردد. روایت داستان های بازمانده از باستان با ضرب و آهنگ‌ راوی مانند آنچه در زورخانه ها مرسوم است، اجرا می شد. نقال به همراه ضرب گیر یا نوازنده ی ساز روایتی را نقل می کرد و حُضار شنونده دایره وار به دور آنان حلقه می زدند و داستان نقال را می شنیدند. بعد از استیلای اعراب بر فلات ایران، به علت مغایرت موسیقی با شرع آیین جدید، خنیاگران از میان روایت ها حذف و تنها نقالان ماندند! بازیگری، حرکات نمایشی، لحن حماسی، فن بیان و زبان بدن جای موسیقی در کنار نقل را گرفت.
شکل گیری نهضت شعوبیه و بازگشت به آیین های باستان و علاقه نشان دادن سلسله های پادشاهی ایرانی تبار چون سامانیان، زیاریان، اسپهبدان مازندران و … به تاریخ، آیین و رسوم قبل از اسلام و ظهور ابر مرد ایرانی حکیم ابوالقاسم فردوسی و احیای زبان پارسی و داستان شاهان در قالب کتاب شاهنامه و رزم نامه ها سبب محبوبیت کتاب سترگش در میان ایرانیان شد.
داستان های شاهنامه وارد نقالی و در میان قصه های محبوب نقالان قرار گرفت. در قرون پنجم تا هفتم با سرایش حماسه های مذهبی و تاریخی، قلمرو نقالی و شاهنامه خوانی گسترده تر شد. در دوران صفویان این سنت مورد توجه خاص شاهان واقع شد و به اسبابی در جهت تبلیغ مذهب شیعه، همبستگی اقوام ایرانی و تقویت روحیه ی جنگاوری ایرانیان در برابر عثمانی ها مبدل شد. اما پس از صفویه نقالی و شاهنامه خوانی ابزار سرگرمی و تفریح مردم در قهوه خانه ها شد، تا اینکه در روزگار ما با ظهور تلویزیون، رادیو و دیگر وسایل ارتباط جمعی و نیز در اثر عدم استقبال مردم از قهوه خانه ها، نقالی جای خود را به شیوه های جدید نمایشی چون تئاتر داد.
محمد رنجبر متولد ۳۰ شهریورماه ۱۳۶۴ در بندرعباس است. و اصالتی فینی دارد، دانش آموخته مهندسی نفت – بهره داری است. علاقه به نقالی را از کلاس های تئاتر تی تووک و توسط ابراهیم پشتکوهی به دلش افتاد. فن بیان و سخنوری را در همین کلاس ها و با تشویق های پشتکوهی یاد گرفت، او تنها نقال هرمزگانی در سطح بزرگسالان است!
اجراهایی از نقالان کوچک تر به ویژه دختران که شاگردان او هستند را در محافل خصوصی شاهد بوده ایم. او دوره تکمیلی نقالی را در شهر توس و زیر نظر پهلوان رستم قاسمی فرا گرفته است. وی مدرس نقالی و شاهنامه خوانی برای همه سنین در استان هرمزگان است، علاوه بر آن در کارنامه اش عضو خانه هنرمندان جنوب و اجرای برنامه های فرهنگی و هنری و برگزاری دوره شاهنامه خوانی و نقالی با همکاری خانه ی هنرمندان جنوب دیده می شود. وی در دهمین دوره جشنواره شاهنامه خوانی و نقالی مناطق زاگرس نشین در شهرستان لردگان مقام سوم این جشنواره را کسب کرد.
با محمد رنجبر پیرامون نقالی در استان هرمزگان به مناسبت روز فردوسی به گفتگو نشسته ایم، ماحصل این گفتگو پیش روی شما خوانندگان عزیز است.

● فرق بین نقالی و پرده خوانی چیست، برخی نقالی و پرده خوانی را یکی می دانند؟
○ در سبک اجرا به هم شبیه هستند، اما از نظر متن و طوماری که روایت را بازگو می کنند، متفاوت است، پرده خوانی همان طور که از نام آن پیدا است پرده ای جهت اجرا نصب می شود و شخصی به نام پرده خوان از روی تصویر داستان را با هنرش روایت می کند. امروزه بیشتر در نقل های مذهبی به کار می رود اما نقالی بر اساس طومارهایی که از گذشته تا کنون وجود دارد و عمر هر کدام از آنها بیش از دویست سال می رسد و سینه به سینه نیز نقل شده، اجرا می شود. این طومارها نیاز به بازنویسی دارند و کارهایی نیز در حال انجام است و با اجرایی متفاوت که با فن بیان قوی، زبان بدن خوب و صدای رسا، شیوا، گیرا و جذاب که هر ببینده و شنونده ای را به خود جذب می کند، توسط نقال روایت و اجرا می شود. این نقالی یک تئاتر یک نفره است. در این نمایش خود نقال هم نویسنده و هم کارگردان و هم بازیگر نقل خودش است و در یک اجرا باید نقش چندین نفر را بازی کند.

●چه عاملی باعث شد که به نقالی علاقه مند شوید؟
○ از کلاس های فن بیان و سخنوری تئاتر تی تووک و تشویق های ابراهیم پشتکوهی کارگردان نامور تئاتر هرمزگان ابتدا آغاز شد. سپس با علاقه ی فراوانی که به شاهنامه پیدا کردم و دانستن از فرهنگ پُر بار ایران زمین و از همه مهم تر شاهنامه استاد سخن فردوسی توسی بزرگ را در این میان شناختم، ادامه پیدا کرد. شاهنامه علاوه بر اینکه مرا به هنر نقالی علاقه مند کرد، درس زندگی به من داد. به جرات می توانم بگویم تنها کتابی که در زندگی بسیار از آن آموخته ام شاهنامه فردوسی است. شاهنامه در یک کلام کتاب زندگی است.

●از دیدگاه شما برای احیا و زنده نگه داشتن نقالی به عنوان آیینی کهن در عصر رسانه و بازی های رایانه ای و علاقه مند کردن و ترغیب جوانان به دل سپردن به آیین قدیمی چه باید کرد؟
○ باید بتوانیم مراکز بسیاری در این خصوص راه اندازی کنیم و با روشی نو که بر پایه آموزه های شاهنامه است، نقالانی را تربیت و هر روز بر تعداد این گونه افراد بیافزاییم. این مهم همت و همراهی مسئولان فرهنگی را نیز می طلبد، نکته ای تاسف باری که در میان است جایگاه شاهنامه در بین مسئولان فرهنگی شناخته نیست! همین عدم آشنایی و بیگانگی از نقالی و شاهنامه خوانی و عدم آشنایی با نقالی و داستان های شاهنامه از سوی مسئولان، معرفی این داستان ها به رده های مختلف سنی است را مشکل و کار را در مراحل اداری و صدور مجوزها و … سخت می کند.

● کسانی که دوست دارند نقالی را به صورت حرفه ای و یا به عنوان یک شغل دنبال کنند جایی برای آموختن این آیین برای نقالان جوان تر وجود دارد؟
○ بله، ما هم اکنون در آموزشگاه دانا و با همکاری دو نفر از بانوان که سال ها است برای بچه های این استان بسیار زحمت کشیده اند و مسئولیت مدیریت و هماهنگی تیم نقالی نیز بر عهده دارند و من نیز به عنوان مدرس، دوره های نقالی و شاهنامه خوانی را آموزش می دهم و با همکاری هم در این زمینه نیز شاگردانی داریم که چندین سال است ما را همراهی می کنند و در جشنواره هایی که پیرامون شاهنامه خوانی و نقالی برگزار می شود، شرکت و گاهی حائز رتبه نیز می شوند و روز به روز به تعداد این افراد علاقه مند به نقالی و شاهنانه خوانی افزوده می شود.

● کار کدام یک از نقالان قدیمی و حال حاضر ( زنده) را می پسندید؟
○از میان نقالان قدیمی کار مرشد فقید ولی الله ترابی را دوست دارم و در حال حاضر و از میان زندگان کار مرشد پهلوان رستم قاسمی که استاد خودم نیز بوده اند و ساکن شهر توس هستند و مرشد محسن میرزا علی را بیشتر از دیگران می پسندم.

● نقل از شاهنامه عمده روایت نقالان در بر روی سِن و قهوه خانه های قدیم بود، نقالان جدید تر روایت های مانند علی نامه را نیز به نقل هایشان افزوده اند، چه تفاوتی بین این دو هست، صرف حماسی بود یک نقل تکافوی یک اجرای موفق را می کند؟
○ این نقل ها شکل مذهبی دارند و پس از شکل گیری دولت شیعی صفویه به قهوه خانه ها که پاتوق نقالی بوده، رسیده است. بیشتر دروایش نقال بر حسب موقعیت زمانی مانند محرم، در روز تولد علی (ع) و شهادت امام رضا (ع) آن را نقل کرده اند. یا احیای علی نامه و نبرد امام علی و عَمر ابن عبدود که نسخه ای زمان زیادی نیست در ترکیه پیدا شده و دست مایه نقالانی در دهه های اخیر شده است. نقل هایی از این قبیل بسیار پس از شاهنامه آمده اند و پیشینه تاریخی ندارند! مانند پرده خوانی عاشورا، امام رضا و علی نامه و نقالی غدیر و …، من به این گونه نقل ها معتقد نیستم و صرف حماسی بودن یک نقل تکافوی یک اجرای موفق را نمی کند!
● با از رونق افتادن چایخانه ها و قهوه خانه ها قدیمی که بیشتر مشتریانش کارگران فصلی و از طبقه فرو دست اجتماع بودند آینده نقالی به عنوان یک شغل را چگونه می بینید؟
○ بله، ‌گفته ی شما درست است، تا دهه های چهل و پنجاه در قهوه خانه جنوبی شهری در شهرهای مانند تهران نقالی و پرده خوانی رونق و جایگاه داشت اما امروزه در میان مردم عادی جایگاهی ندارد! چون آن فضا وجود ندارد. نقالی هم اکنون بیشتر در جشنواره ها، جشن ها و مناسبت ها اجرا می شود. البته هنوز جای شکرش باقی است! پیشرفت هنر نقالی با سرعتی که در پیش دارد و گاه با بالا و پایین هایی برایش پیش می آید. به نظر من آینده ای روشن را در پیش دارد، این را به شما قول می دهم!

● همان گونه که خودت بهتر می دانید نقالی علاوه بر فن بیان ، حافظه خوب، به زبان بدن و آمادگی جسمانی و بداهه نیز نیاز دارد، یک نقال خوب به نظرت چگونه نقالی باید باشد؟
○ یک نقال خوب علاوه بر این موارد که گفتی، باید مدیر باشد. زیرا باید یک اجرا را مدیریت کند و به مرز هیجان و ارتباط چشم در چشم و نفس به نفس با مخاطبانش برساند. نقال باید با صبر و شکیبایی اش تمام مراحل نقلش را آموخته و بیاموزاند.

● آیا نقالی به عنوان سنتی کهن و بر آمده از آیین های میهنی در کشورمان دارای تشکلی است و از سوی اداراتی مانند فرهنگ و ارشاد اسلامی استان حمایت می شود؟
○ در استان های دیگر کم و بیش مورد حمایت قرار می گیرد اما در استان هرمزگان از سوی متولی مستقیم فرهنگی استان یعنی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی عنایتی و نگاهی به این هنر ایرانی نمی شود!

● به عنوان یک نقال و علاقه مند به شاهنامه کدام حماسه یا رزم را به عنوان شاه نقل می پسندی و دوست داری؟ یا علاقه مند به اجرای آن هستی؟
○ من اجراهایی از داستان های شاهنامه مانند نبرد رستم و سهراب، گردآفرید و سهراب، رستم و اشکبوس و … در شهرهای مختلف استان مانند بندرعباس، قشم، گاوبندی ، حاجی آباد و جاسک انجام داده ام. اما رستم و سهراب بار دراماتیک عجیبی دارد، داستان پسر کشی و جگر خونی رستم ابر پهلوان ایرانی است. به قول خود فردوسی یکی داستان پُر آب چشم است.

✍🏻مانی رفیعی

انتهای پیام/