باززنده‌سازی «گاه شمار دریایی» با علم نجوم و دانش بومی

همزمان با آغاز سال جدید دریایی، شامگاه چهارشنبه دهم امرداد ۱۴۰۳ نشست تخصصی «نوروز دریا و گاه شمار دریایی خلیج فارس» در سالن همایش های مرکز بین المللی رشد قشم به همت انجمن دوستداران میراث فرهنگی این جزیره، رسانه «دریانما» و همچنین با حمایت ژئوپارک جهانی یونسکو و سازمان منطقه آزاد قشم برگزار شد؛ حامیان رسانه ای این رویداد، گروه رسانه ای صبح ساحل و روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد بودند.

به گزارش هرمزگان من، این رویداد دوساعته، در سه پنل تخصصی طراحی شده بود که در بخش نخست به مباحثی پیرامون «دانش بومی و میراث ناملموس» پرداخته شد، بخش دوم به بررسی «گاه شمار دریایی خلیج فارس» و محاسبه مبدا شروع سال جدید دریایی یعنی «نوروز دریا» از منظر اصول نوین علم نجوم اختصاص داشت و بخش پایانی نیز، علاوه بر پاسخگویی کارشناسان حاضر در کارگروه ها به پرسش های حاضران، محورهای کلی برای ادامه مطالعات و تحقیقات بعدی مطرح و جمع بندی شد.

از دیگر بخش های این رویداد، اکران اختصاصی مستند «نوروز دریا» ساخته فرشید ایران پرست و تهیه کنندگی سعید ماندگاری بود که سال ۱۴۰۱ در واحدمستند صداوسیمای مرکز خلیج فارس تولید شده‌است.

در ابتدای این نشست، «احمد مرادی» رییس انجمن دوست داران میراث فرهنگی قشم به بیان اهداف و چشم اندازهای مدنظر برای این رویداد پرداخت و گفت:  این انجمن به عنوان تشکیل مردم نهاد با هدف حفظ و باززنده سازی جنبه های مختلف میراث ناملموس جزیره و ضرورت برقرار کردن ارتباط مناسب بین دانش بومی و علم روز، نشست هایی را برگزار می کند؛ در این راستا یکی از این نشست ها را به «نوروز دریا و گاه شمار دریایی» اختصاص داده است؛ ساکنان کرانه های شمال و جنوب خلیج فارس، دریای عمان و جزایر از دیربازان کهن از گاهشماری استفاده کرده اند که بر اساس معیشت و سبک زندگی سواحل نشینان استوار بوده است اما با گذشت چندین قرن از استفاده این گاهشمار دریایی، به دلیل مکتوب نبودن آن و انتقال شفاهی از نسلی به نسل دیگر دستخوش اختلافاتی در مبدأ شده است.

مرادی تاکید کرد: بنا داریم با حمایت انجمن نجوم ایران و سایر پژوهشگران این حوزه ضمن حفظ این گاه شمار باارزش، مبدأ علمی دقیقی برای آن تعیین نماییم.

بازخوانی نوروز دریا از منظر دانش بومی

نخستین پنل این رویداد، با سخنرانی دبیر کارگروه، عبدالرضا دشتی زاده، مردم شناس و رئیس اداره میراث فرهنگی منطقه آزاد قشم آغاز شد. او با اشاره به اهمیت و ابعاد مختلف آیین نوروز دریا از منظر دانش بومی و صیانت از آن به عنوان یک میراث ناملموس فرهنگی در زندگی و کسب و کار ساحل نشینان، گفت: مردم قدیمی در سواحل جنوبی ایران از لفظ نوروز دریا استفاده می‌کردند اما امروزه مردم از عنوان نوروز صیاد در کلام بهره می‌گیرند. آنچه که امروزه در قشم اجرا می‌شود، دارای ماهیت و شکلی متفاوت از گذشتن است؛ به این دلیل که جامعه محلی برای بالابردن جذابیت بصری و گردشگری مراسم، یک سری مسابقات و نمایش ها را به آن اضافه کردند اما در نوروز دریایی واقعی و اصیل، این مسابقات و اتفاقات نمایشی وجود نداشت. در کل، مردم در روزی که دریا خواهر( آرام) بود، سنت های نوروزی را به جا می آوردند. این مراسم در چند سال اخیر بیشتر در روستای سلخ قشم برگزار می‌شود اما در روستاهای رمچاه، مسن یا روستاهای دیگر هم برگزار می‌شده است. حدود پانزده سال پیش، وقتی به میراث فرهنگی منطقه آزاد قشم آمدم، متوجه شدم که اهالی روستای سلخ این رویداد را برگزار می کنند؛ بعدها پی بردم که نوروز دریا، یک آئین دریایی است و در روستاهایی که مرکز جزیره هم هستند، برگزار می‌شود.

دشتی زاده چنین مطرح کرد که، در این روز مردم می‌گویند که آب دریا پاک است پس همه چیز را با آن می‌شویند چون با آب دریا روشن می‌شود. همچنین خوردن غذای دریایی ممنوع است. مردم می‌گویند که در این روز، نباید صیادی کرد و روز استراحت دریا و ماهیان آن است.

این مردم شناس در بخش دیگری از اظهاراتش خاطرنشان کرد: شوشی یعنی همان شپشی یا شیشی، یک نمایش طنز است. معمولاً قدیمی‌ها در عروسی نیز این مراسم را برگزار می‌کردند. این آئین هم به نوروز دریا هم اضافه شده است.

جشنی به شادمانی و رنگارنگی ساحل نشینان

در ادامه، محمد زبیری، نویسنده کتاب «گنز بپو» و پژوهشگر «فرهنگ عامه» جزیره قشم، آیین نوروز دریا را از منظر دانش بومی گاهشماری مورد بحث قرار داد و به بیان برخی آداب و رسوم جامعه محلی قشم در این رابطه پرداخت: «روزگار قدیم، (یعنی حدود چهل سال گذشته و قبل تر) روز سی و یک برج تیرماه، جشن نوروز برپا می شد؛ مردم جزیره قشم از چند روز قبل، خود را برای این جشن آماده می‌کردند و برای مراسم نوروز تدارک می‌دیدند. در این روز، همه جزیره نشین ها، کارهای روزمره خود را تعطیل می‌کردند. مردم لباس نو می پوشیدند، دور هم می‌نشستند و می‌گفتند، می خندیدند وخوشحال بودند و به هم تبریک می گفتند.

او ادامه داد: «بعضی‌ها درون آب های ساحلی دریا، می رفتند تا شنا و آب تنی کنند. همچنین، چندنفر با هم شریک می شدند، گوسفند می‌خریدند، ذبح می‌کردند و بین همدیگر تقسیم می‌کردند.برای ناهار گوشت و برنج طبخ می کردند. رنگینه، خوراکی نوروزی بود که با رطب نخل و روغن محلی درست می‌کردند. همه اعضای خانواده دور هم می‌نشستند و کنار همدیگر، با شادمانی و خوشحالی، ناهار می‌خوردند. بعضی ها که گوسفند نمی خریدند، آن روز خروس می‌کشتند و ناهار گوشت خروس درست می‌کردند؛ به هرحال، ماهی یا ماهی شور، و به طور کلی، هیچ نوع غذای دریایی نمی خوردند.»

این نویسنده و پژوهشگر حوزه دانش بومی، خاطرنشان کرد: در جزیره، از بزرگان و کهنسالان خود شنیده ایم که درروز نوروز، مردم بازی «عزبا» یا عصوا (اجرای موسیقی گروهی دریانوردی به شکل همنوازی و همخوانی) برگزار می‌کردند و از آن تاریخ، روز نوروز در حساب تقویمی، یک در دهی فصل «شهریما» نامیده می شد. بعد از پایان بیست روز از نوروز،که ورود به سی یی شهریماه بود، ستاره سهیل طلوع می‌کرد و از آن روز هوا کم کم خنک تر می شد.

زبیری تصریح کرد: «از تغییرات محسوس این دوره زمانی، بعد ازسی نوروز، به عنوان مثال دمای آب درچاه، گرم تر می شد؛ قبل از سی نوروز، آب چاه ها تقریبا خنک بود. بر همین منوال، مردم از روی حساب فصول بعدی یعنی دمستون و جووا و گرما،  به این امر آگاهی داشتند که در چه فصلی باران می بارد، درچه فصلی، آب و هوا تغییر می کند و بادها از کدام جهت ها می‌آید و چه تاثیراتی دارند؛ آنهایی که ناخدا بودند، حساب فصول را می‌دانستند، کشاورزان هم از طریق همین دانش بومی، اطلاع داشتند که در چه فصلی چه درختی بکارند. به هر حال، نوروز برای مردم جزیره روز خاصی در گاهشماری محلی آنها و مبدا سال جدید دریایی برای دریاورزان بود.»

واکاوی اسناد تاریخی برای یافتن زمان دقیق نوروز دریایی

«احمدنور دریایی» پژوهشگر دریایی که از بندر تاریخی کنگ، در غرب استان هرمزگان به این نشست دعوت شده بود، نیز به بیان برخی اسناد تاریخی و دست‌نوشته های دریانوردان در خصوص گاهشمار دریایی پرداخت و در رابطه با دلایل جابجایی زمان برگزاری نوروز دریا به عنوان روز آغاز سال جدید دریایی به بیان دیدگاه های خود پرداخت و گفت: «درباره تقویم دریایی باید بگوییم که ۳۶۵ روز به چهار فصل به نام های شهریما، زمستون، جووا و گرما تقسیم می شود. سه فصل اول آن ۱۰۰ روزه و فصل پایانی آن ۶۵ روزه هست. هر کدام از فصل ها به مقیاس زمانی ده روزه( دهه) تقسیم می شود؛ یعنی دهی، بیستی، سی یی، چهلی، پنجاهی، شصتی، هفتادی، هشتادی، نودی و صدی، فصل پایانی سال که شصت و پنج روز بوده، پس از سپری شدن شصتی، پنج روز پایانی را نیم در هفتادی می نامند.»

این پژوهشگر در خصوص اختلافات محاسباتی در خصوص مبدا سال جدید و تعیین نوروز دریا بر اساس شاخص های نجومی و مبانی علمی، معتقد است؛ «هم اکنون وقت آن رسیده که با بررسی اسناد، مدارک و شواهد موجود، تناقض و ابهام را کنار زده و صحت و سقم مسأله را دریابیم. ساحل نشینان و دریاورزان به دلیل کم ناآگاهی از مبانی علمی محاسبات نجومی، گفته های پیشینیان را مبنای نوروز دریا قرار داده که این مسأله باعث به وجود آمدن ناهماهنگی در تقویم دریایی شده است.»

احمدنور دریایی اضافه کرد: «طبق قدیمی ترین سند موجود، «نوروز بحری» در اواخر شهریورماه به عنوان آغاز فصل سفر دریانوردان بوده است. نظریه دومی هم وجود دارد. از زمان به‌وجود آمدن تقویم جلالی که عید نوروز فعلی در اول فروردین مبنای شروع سال هست، دریانوردان طی قرن ها، بر اساس اشتباه در تنظیم تقویم و در نظر نگرفتن کبیسه، دچار خطا شده اند. یعنی الان که بیش از ۹۵۰ سال از پیدایش تقویم جلالی می گذرد، با کسر کبیسه های سال ۳۶۵ روزه، متوجه می شویم که نوروز دریایی همان نوروز سلطانی بوده است. هم اکنون پس از ۹ قرن، نوروز دریا گردش زمان داشته و درست به اواخر تیرماه رسیدن که در بندر کنگ و جزیره قشم جشن سال جدید را برگزار می کنند.»

منابع تاریخی درباره نوروز دریا چه می گویند؟

پنل دوم این رویداد به مطالعات تطبیقی گاه شماری دریایی با اصول نوین علم نجوم اختصاص داشت و احمد مرادی، پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی دبیری آن را بر عهده داشت. در ابتدای این پنل، دکتر احمد بازماندگان خمیری، نویسنده، پژوهشگر و استاد تاریخ دانشگاه پیام نور قشم گفت: «نوروز دریایی که امروزه برخی آن را به نوروز صیادی تعبیر می‌کنند که به نظر من از چند منظر نادرست و نارساست: اول آنکه در اندک منابع تاریخی در دسترس، از این گاهشماری، به‌طور مشخص به عنوان، نوروز دریایی نام برده‌اند. دوم آن که این تقویم تنها به صیادان اختصاص نداشته بلکه تمامی کسانی که با دریا ارتباط داشتند از آن سود می‌جستند و آن را ملاکی برای آغاز و پایان فصل کشتیرانی خود قرار می‌دادند. در گذشته کتاب‌هایی درباره این نوروز تدوین شده که در آن‌ها فصل سفرهای دریایی براساس همین نوروز تشریح شده بود.»

بازماندگان در ادامه اظهاراتش به منابع و اسناد رجوع کرد و گفت: «یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه کتاب «عقد جید الدرر فی معرفه حساب نوروز اهل البحر» است که مولف آن، کتابش را براساس همین گاهشماری تالیف کرده است. این تقویم که مختص مردمان منطقه خلیج فارس بود با تقویم رسمی رایج، هم هجری قمری و هم تقویم جلالی، متفاوت است. در کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس مبنای این گاهشماری گردش خورشید بوده است. با این حال گزارشی در دست داریم که نشانگر آن است که در کرانه‌های جنوبی، گردش ماه را نیز مبنا قرار می‌دادند. به عقیده نویسنده کتاب «عقد جید» آغاز سال نو، ۱۷ شهریور بوده که آن روز را نوروز می‌نامیدند.

وی خاطرنشان کرد: این تقویم دارای ۳۶۵ روز بود. «رضازاده ملک» در کتاب گاهشماری خود آن را تقویم ساحلی می‌خواند و آغاز سال جدید آن را در ۶ مرداد قرار می‌دهد که با گفته نویسندگان دیگر، متفاوت است. به نظر می‌رسد که این نوروز، همچون تقویم جلالی ساعت تحویل سال آن تغییر می‌کرد. براساس گفته جابر بن عبدالخضر در سال ۱۲۱۶ق/۱۸۰۱م یک ساعت بعد از اذان ظهر، سال تحویل صورت گرفته است. در هر حال آنچه مسلم است هنوز علی‌رغم کارهایی که درباره گاهشماری دریایی یا ساحلی انجام شده، نکات ابهام فراوانی وجود دارد که نیازمند آن است تا افراد متخصص در این زمینه کند وکاو بیشتری انجام دهند.

مشارکت انجمن نجوم ایران برای تدقیق گاهشمار دریایی

در ادامه این پنل تخصصی، دکتر محمدحسین طالع زاده لاری، مدرس انجمن نجوم ایران، گاهشماری دریایی رایج در بین ساحل نشینان را از ابعاد مختلف اصول نوین علم نجوم مورد بررسی قرار داد. این پژوهشگر معتقد است که اگر مبنای سال جدید دریایی را بر اساس زمان مشاهده «ستاره سهیل» قرار دهیم، امسال با پیش بینی های نجومی و نرم افزارهای مختلف، زمان احتمالی طلوع ستاره سهیل در افق جزیره قشم حوالی ۹ تا ۱۰ شهریورماه است. اگر گاه شماری دریایی موجود با مبدا نجومی مشخص و با در نظر گرفتن کبیسه گیری ها، اصلاح شود، می توان به اختلافات زمانی چندین قرن اخیر درباره زمان نوروز دریا و آغاز سال جدید به یک اتفاق نظر رسید که انجمن نجوم ایران اشتیاق و علاقه مندی جدی دارد که در این پروژه علمی با پژوهشگران و جامعه محلی جزیره قشم همکاری و مشارکت نماید.

آینده پژوهی « نوروز دریا» و حفظ آن با «گردشگری مسئولانه»

در پنل جمع بندی و پایانی، از «حجت حاجی زاده»، نویسنده و پژوهشگر دریایی نیز برای بیان نتایج تحقیقات خود دعوت شد تا در جایگاه کارشناسان حضور یابد، این محقق چنین اظهارنظر کرد: «نوروز دریایی» و جشن‌های مشابه آن، پل‌هایی هستند که ما را به گذشته و هویتمان متصل می‌کنند. حفظ این سنت‌ها، نه تنها به معنای پاسداری از میراث فرهنگی است، بلکه تضمینی برای پایداری جوامع ساحلی و ارتباط آن‌ها با طبیعت است. اگرچه «نوروز دریایی» و جشن‌های مشابه آن در مناطق مختلف جهان با آداب و رسوم متفاوتی برگزار می‌شوند، اما همه آن‌ها یک پیام مشترک دارند: تجلیل از دریا، طبیعت و زندگی. این جشن‌ها نشان می‌دهند که انسان‌ها در سراسر جهان، علیرغم تفاوت‌های فرهنگی، به دنبال ایجاد ارتباط با طبیعت و پاسداری از میراث اجدادی خود هستند.

به گفته این محقق و پژوهشگر، گردشگری می‌تواند فرصتی عالی برای معرفی «نوروز دریایی» و سایر جشن‌های مشابه به جهان باشد. اما باید توجه داشت که این کار باید به گونه‌ای انجام شود که به محیط زیست و فرهنگ محلی آسیبی وارد نکند. گردشگری پایدار می‌تواند به حفظ این میراث ارزشمند و توسعه ی پایدار جوامع ساحلی کمک کند. گردشگری پایدار می‌تواند نقش مهمی در معرفی و حفظ جشن‌های سنتی مانند «نوروز دریایی» ایفا کند. با حمایت از گردشگری مسئولانه، می‌توانیم از این جشن‌ها به عنوان ابزاری برای توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق ساحلی استفاده کنیم، بدون اینکه به محیط زیست و فرهنگ محلی آسیب برسانیم. این رویکرد، نه تنها به نفع جوامع محلی است، بلکه به توسعه گردشگری پایدار در سطح جهانی نیز کمک می‌کند.این جشن‌ها، نمادی از وحدت در تنوع، احترام به طبیعت و اهمیت حفظ سنت‌ها هستند.

حاجی زاده در پایان اظهاراتش چنین جمع بندی کرد که «با حمایت از این میراث فرهنگی ارزشمند، می‌توانیم به جهانی دست پیدا کنیم که در آن، تنوع فرهنگی به جای یک تهدید، فرصتی برای رشد و توسعه باشد و در همین راستا با قاطعیت می توان اظهار داشت آینده این جشن‌ها در دستان ماست و ما مسئولیت داریم تا آن‌ها را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم.»

انتهای پیام/